تاریخچه سوگواری و مرثیه ‎سرایی برای سالار شهیدان (ع)

 
سوگواری و مرثیه سرایی برای سالار شهیدان (ع) در زمان ائمه معصومین(ع) رایج بوده و همچنین بر تداوم آن توصیه شده است.
بزرگان دین نیز همواره شیعیان را بر ادامه‌ی این امر مقدّس توصیه می‌فرمودند؛ اما این که آیا عزاداری مرسوم زمان ما از همان ابتدا و از عصر امامان معصوم (ع) بوده یا پس از آن‌ها رایج شده است، به نظر می‌رسد که بعضی از شیوه‌های عزاداری، به ویژه تعزیه خوانی‌ها، بعد از ائمه (ع) به وجود آمده است. هر چند برخی، تاریخ شروع عزاداری به این سبک را به دوره‌ی حکومت آل‌بویه نسبت داده‌اند، ولی روضه خوانی یا قرائت کتاب «روضة الشهداء» و کتاب‌های مشابه بر روی منبر یا در میان مردم از دوره‌ی صفویه شروع شد. از این در گفت و گویی با «خدیجه الله دانه» کارشناس مسائل تاریخ به واکاوی مراسم سوگواری ماه محرم و ویژگی‌های آن در دوره صفوی پرداخته‌ایم:

مراسم عزاداری قبل از صفویه به چه صورت بود؟ لطفاً کمی در این باره توضیح دهید.
نخستین سوگواری و عزاداری برای امام حسین (ع) و یارانش توسط خانواده‌ی ایشان برگزار شد. امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) به نوحه سرایی و عزاداری برای شهدای کربلا پرداختند. این اقدام ایشان موجب شد که کوفیان که در شهادت امام و یارانش نقش مستقیم داشتند، از عمل خود پشیمان و شرمنده شوند و در کوی و بازار به عزاداری بپردازند.

نقش داعیان عباسی را در آگاهی دادن به ایرانیان در مورد واقعه‌ی کربلا نباید نادیده گرفت، آنها برای بر انگیختن احساسات مردم، فهرستی از مظالم بنی امیه را نسبت به خاندان پیامبر (ص) تهیه کرده و به آگاهی آنها می‌رساندند.

پس از تشکیل حکومت بنی عباس و ناکام ماندن شیعیان برای تشکیل حکومت علوی آنان از تلاش و تکاپو دست برنداشتند و همواره با برگزاری مجالس عزاداری و وعظ و خطابه سعی نمودند زمینه‌ی مناسب را برای تشکیل حکومت فراهم آورند. ابن قولویه روایت می‌کند که در زمان امام صادق (ع) اطراف کوفه و دیگر نواحی از زن و مرد برای زیارت قبر امام حسین (ع) و یارانش به کربلا می‌رفتند و به قرائت قرآن، ذکر مصائب و نوحه گری و مرثیه سرایی می‌پرداختند.

حضور امام رضا (ع) در خراسان و اهتمام ایشان در برگزاری مراسم عاشورا از مهمترین عوامل انتقال فرهنگ عاشورا به ایران بوده است و متعاقب آن، سادات که به سبب حضور امام در خراسان به این خطه مهاجرت کردند و با شهادت آن حضرت در اقصی نقاط ایران به‌ویژه صفحات شمالی یعنی طبرستان و مازندران پراکنده شدند.

پس از آن در سال 352 به امر معزالدوله بویه مراسم عزاداری در بغداد به صورت رسمی و گسترده برگزار شد و این مراسم مبنای مراسم سوگواری ایرانیان گردید. به روایت ابن اثیر معزالدوله در 10 محرم سال 352 به مردم دستور داد که دکانها و اماکن کسب را تعطیل کنند و سوگواری نمایند و قباهای سیاه مخصوص عزا بپوشند. در شهر بگردند بگریند و بر سر و سینه بزنند و نوحه‌ی حسین ابن علی را بخوانند.

در قرن ششم با توجه به آشکار شدن خط اعتدال در بین اهل سنت مشاهده می‌شود نزاع بین شیعیان و اهل سنت در بغداد فروکش می‌کند، در این زمان دو واعظ معروف بغداد که هر دو از اهل سنت بودند برای ابا عبدالله و رضه خوانی می‌کردند. یکی از آنان علی بن حسین غزنوی حنفی بود و دیگری امیر عبادی که ابن جوزی گزارش‌هایی از منبرهای او ارائه می‌کند. پس از آن در پی حمایت‌های امر تیمور گورکانی از شیعیان به طوری که وی با شعار انتقام امام حسین (ع) از نسل یزید دمشق را گشود، به این امر رونق داد.

چرا پادشاهان صفوی به ترویج مراسم عزاداری برای امام حسین (ع) روی آوردند و آیا دلیل خاصی مد نظر آنان بود؟
با تأسیس حکومت صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع توسط شاه اسماعیل اول مراسم سوگواری و عزاداری برای امام حسین (ع) وارد مرحله‌ی جدیدی شد. به طوری که سلاطین و زمام داران صفوی به عنوان مجری و عوامل اصلی برگزاری وگسترش این گونه مراسم در ایران عصر صفوی شدند. چنان که در دهه اول محرم همه‌ی افراد جامعه اعم از اعلی و ادنی در مراسم شرکت می‌کردند. تبلیغ برای برگزاری مراسم عزاداری توسط شاهان صفوی در واقع ابزاری برای تثبیت و گسترش مذهب تشیع در ایران بود.

شاه اسماعیل صفوی در مقابل ترکان عثمانی که مذهب تسنن داشتند با رسمی کردن مذهب تشیع یگانه راه وحدت ملی و گردآوری ایرانیان را به دور هم در تجدید شعارهای شیعه تشخیص داده بود.

نتیجتاً سلاطین صفوی برای آشنا کردن و پیوند دادن مردم تازه شیعه شده از این گونه مراسم به عنوان ابزاری برای ارتباط برقرار کردن مردم با عقاید شیعه استفاده کردند. به عبارتی اینان با استفاده از این گونه مراسم زمینه‌ای فراهم آورند به عنوان عامل و رهبر گسترش عقاید ائمه‌ی معصومین و به نوعی خود را به عنوان جانشینان بر حق پیامبر (ص) معرفی نودند و زمینه را برای ادامه‌ی حیات سیاسیشان فراهم آوردند.

شیوه‌های عزاداری در عصر صفویه چگونه بود؟
در عصرصفوی مراسم عزادری و سوگواری برای سالار شهیدان به شیوه‌ی روضه خوانی، نوحه سرای، مرثیه سرایی، سینه زنی و تعزیه در غالب اجتماعات وسیع شهری و روستایی برگزار می‌شد.

روضه خوان به کسی اطلاق می‌شد که کتاب روضه الشهدا را می‌خواند و احتمالاً بیشتر به مداحی امروز شبیه بوده است چرا که نصرآبادی به هنگامی که از حافظ محمدحسن یاد می‌کند پس از آن به روضه خوانی وی اشاره دارد و از آواز خوشش یاد می‌کند و می‌گوید اصلش از تبریز است، مدتی در اصفهان گمنام بود در عاشورا روضه الشهدا می‌خواند آواز خوشی داشت.

دو نوع شعر در عصر صفوی به حال و هوای جدیدی از تکامل دست یافت: 1-شعری که با زندگی آلام و فضایل ائمه‌ی شیعه سر و کار داشت که مخصوصاً به نام محتشم کاشانی پیوند خورده است. 2- شعری که در آن به تعالیم نظری عرفان و حکمت پرداخته می‌شد.

---

منبع:
سایت کرب و بلا؛پایگاه تخصصی امام حسین علیه السلام